Na iedere ramp, denk aan het uit de hand gelopen facebookfeestje in het Groningse Haren, komen er wel een aantal deskundigen opdraven die vermelden dat ze hadden kunnen voorspellen dat het niet goed zou gaan, dat er ongelukken zouden gebeuren. En zo zijn er ook vele economen die roepen dat ze deze economische crisis hadden kunnen voorspellen. En als vrienden aankondigen dat ze gaan scheiden, hadden we altijd al gedacht…, ze waren te verschillend…ze lijken teveel op elkaar…etc etc.

Het gaat hier om een denkfout. Een denkfout is een verkeerde gedachtegang, waardoor een foute conclusie getrokken wordt. Een van de veel gemaakte denkfouten is de ‘ achteraf-fout’, in de psychologie de ‘hindsight bias’ genoemd. We doen het vrijwel allemaal en we corrigeren elkaar hier nauwelijks in. De hindsight bias is te herkennen in uitingen als: “zie je wel, dat dacht ik altijd al, ik voelde het, ik wist het wel, ik had het je kunnen voorspellen”. (insert image).

Bij de hindsight bias gaat het om wijsheid achteraf. We bekijken achteraf de uitkomst van een gebeurtenis als een logische uitkomst en we geloven dat onze voorspelling zeer precies is. We spiegelen onszelf voor dat we betere voorspellers zijn dan we in werkelijkheid zijn. De hindsight bias wordt veroorzaakt door ons selectief geheugen: we herinneren ons gemakkelijker zaken die bevestigen wat we al weten en die onszelf in een positief daglicht stellen. Bovendien lijken de gebeurtenissen achteraf zo logisch dat we ons niet kunnen voorstellen dat we vooraf een ander beeld hadden van dezelfde gebeurtenissen.

Meestal hebben we weinig nadelen van de achteraf-fout. We hebben er zelfs een beetje baat bij. De wereld lijkt voorspelbaar en controleerbaar en dat is een veilig gevoel.
Toch kan de hindsight bias gevaarlijk zijn. Wie denkt dat hij complexe gebeurtenissen goed kan voorspellen loopt grote kans om meer risico’s te nemen, hij kan onvoorzichtig worden. En bovendien, iemand met de ‘ik had het je kunnen voorspellen’-houding is in de ogen van anderen een betweter, die achteraf steeds roept dat hij het altijd al geweten had. En die als enige antwoord moet krijgen: “dat heb je helaas vooraf niet gezegd”. ■ John Muller 2012.